tetracyclinen

Werking

Werkingsmechanisme

Tetracyclinen hebben bij hieronder genoemde indicaties de volgende werking.

Bij een bacteriële infectie

• binden ze reversibel aan de 30S– en/of 50S–subunits van de bacteriële ribosomen. Hierdoor wordt de bacteriële eiwitsynthese geremd;
• hebben ze doorgaans een bacteriostatische werking maar kunnen afhankelijk van de ter plekke bereikte concentratie en de bacteriesoort ook bactericide werken.

Bij rosacea

• remt doxycycline mogelijk de neutrofiele activiteit en het aantal pro-inflammatoire reacties.

Bij malaria

• remt doxycycline de paracytaire eiwitsynthese door inhibitie van intracellulaire eiwittranslatie;
• werkt doxycycline bloedschizonticide, echter het mechanisme is traag 1. Daarom wordt doxycycline alleen in combinatie met antimalariamiddelen voorgeschreven.

Demeclocycline is nauw verwant aan tetracycline en heeft antibacteriële en diuretische eigenschappen. Het wordt echter alleen toegepast bij chronische hyponatriëmie die is ontstaan door het syndroom van inadequate secretie van antidiuretisch hormoon (SIADH). Zie voor meer informatie de geneesmiddeltekst.

Effect

Bij een infectie

• klaring van de bacteriële infectie.

Bij rosacea

• remming van de ontsteking (doxycycline, tetracycline).

Bij malaria

• preventie van systemische infectie door de malariaparasiet (doxycycline).

Typerende bijwerkingen

De meeste bijwerkingen hangen af van de concentratie van het antibioticum in het betrokken orgaan. De meer lipofiele tetracyclinen (doxycycline en minocycline) hebben door hun affiniteit voor vetachtige weefsels naast een hogere (bacteriostatische) effectiviteit ook een ander bijwerkingenprofiel. Lokale gastro-intestinale irritatie en verstoring van de darmflora komen minder vaak voor dan bij de meer hydrofiele tetracyclinen.

Systemische toepassing

Relatief frequent

• gastro-intestinale irritatie (branderig gevoel in epigastrio, buikpijn, misselijkheid, braken en diarree);
• fotosensibilisatie (doxycycline en tetracycline, in mindere mate bij minocycline);
• (verergering van) nierinsufficiëntie;
• beschadiging tanden en kiezen tijdens de ontwikkeling van het melk- en het permanente gebit; verkleuringen en hypoplasie kunnen het gevolg zijn. De toepassing bij kinderen < 8 jaar is om deze reden dan ook gecontra-indiceerd (uitzondering op de contra-indicatie: tigecycline; de verkleuring treedt echter ook bij dit middel op).

Minder frequent

• overgevoeligheidsreacties, waaronder angio-oedeem en anafylaxie;
• verscheidene typen huiduitslag (morbilliform, urticaria, 'fixed drug eruption', gegeneraliseerde exfoliatieve dermatitis);
• onycholysis en pigmentatie van de nagels, met of zonder begeleidende fotosensibilisatie (demeclocycline, doxycycline, minocycline).
• oesofagitis, oesofageale ulcera (geldt vooral voor oraal doxycycline en tetracycline 1 2 );
• overgroei van niet gevoelige organismen (vooral bij tetracycline), met name gisten (Candida spp.), enterokokken, Proteus en Pseudomonas; met als gevolg bv. spruw of met Candida-geassocieerde oesofagitis 1;
• incidenteel pseudomembraneuze colitis door overgroei van C. difficile;
• hepatotoxiciteit (doxycycline, minocycline, tigecycline), zich uitend in vervetting van de lever, zwangere vrouwen zijn met name gevoelig hiervoor;
• langdurige behandeling kan leukocytose, atypische lymfocyten, toxische granulatie van granulocyten en trombocytopenische purpura bewerkstelligen 1.

Lokale toepassing

Bij het lokale tetracycline-preparaat is alleen orale candidiasis als bijwerking beschreven.

Toepasbaarheid

Ouderen

Volgens de productinformatie behoeft geen van de tetracyclinen een dosisaanpassing bij ouderen. Wees wel voorzichtig omdat ouderen vaker een verminderde nierfunctie hebben (zie Nierfunctiestoornis).

Nierfunctiestoornis

Volgens de productinformatie:

• van evaracycline en tigecycline is geen dosisaanpassing nodig bij een verminderde nierfunctie of bij patiënten die hemodialyse ondergaan.
• van minocycline dient bij een verminderde nierfunctie de dosis te worden verlaagd en/of het toedieningsinterval te worden verlengd.
• van demeclocycline en tetracycline is het gebruik bij een ernstig verminderde nierfunctie gecontra-indiceerd. Controleer bij een licht of matig verminderde nierfunctie de toepassing nauwlettend en pas de dosering zo nodig aan.
• van doxycycline is het gebruik bij de combinatie van een ernstige nier- en (enige mate) van leverinsufficiëntie gecontra-indiceerd.

Leverfunctiestoornis

Volgens Health Base 3 zijn er weinig gegevens bekend over het gebruik van tetracyclinen bij levercirrose; een dosisaanbeveling is niet mogelijk voor doxycyline, minocycline en tetracycline. Tigecycline is het best onderzocht en lijkt goed verdragen te worden bij cirrose met een Child-Pugh score 5 t/m 9; een dosisaanpassing bij deze patiënten is daarom niet nodig. Bij een Child-Pugh score ≥ 10 adviseert Health Base de onderhoudsdosis te halveren, en de stollingsparameters te monitoren.

Volgens de productinformatie:

• van eravacycline is bij een verminderde leverfunctie geen dosisaanpassing nodig.
• van tigecycline is er geen dosisaanpassing nodig bij een licht tot matig verminderde leverfunctie (Child-Pughscore 5 t/m 9). Halveer de dosis bij volwassenen en kinderen met een ernstig verminderde leverfunctie (Child-Pughscore ≥ 10).
• van demeclocydine, doxycline, minocycline en tetracycline is gebruik bij een ernstig verminderde leverfunctie gecontra-indiceerd. Bij een lichte of matig verminderde leverfunctie de toepassing van deze middelen nauwlettend controleren en de dosering zo nodig aanpassen. Bij het gecombineerd voorkomen van een ernstige nierinsufficiëntie met enige mate van leverinsufficiëntie is het gebruik van doxycycline wel gecontra-indiceerd.

Zwangerschap

Volgens Lareb 4 kan een kuur doxycycline waarschijnlijk veilig worden gebruikt tijdens het eerste trimester van de zwangerschap. Het is onbekend of andere tetracyclinen in het eerste trimester ook veilig zijn. Tetracyclinen mogen niet tijdens het tweede en derde timester worden gebruikt, omdat ze een nadelig effect kunnen hebben op de tand- en botontwikkeling van het kind. Echter, infecties tijdens de zwangerschap kunnen een nadelig effect hebben op moeder en/of kind, en dienen daarom adequaat te worden behandeld.

Lactatie

Volgens Lareb 5 kunnen alle tetracyclinen kortdurend worden gebruikt tijdens de borstvoedingsperiode. Bij het gebruik gedurende maximaal 3 weken zijn geen nadelige effecten op de zuigeling bekend. Bij langdurig gebruik, zoals bij acne, wordt het gebruik van een tetracycline of het geven van borstvoeding ontraden.

Kinderen

Volgens de productinformatie:

• van alle tetracyclinen is toepassing bij kinderen jonger dan 8 jaar gecontra-indiceerd of wordt dit ontraden;
• van doxycyline is toepassing bij faciale rosacea gecontra-indiceerd bij kinderen jonger dan 12 jaar. Toepassing van doxycyline bij kinderen 8-12 jaar dient alleen overwogen te worden als andere behandelopties niet effectief, gecontra-indiceerd of niet beschikbaar zijn;
• van demeclocydine is er geen aanbevolen dosering bekend bij kinderen > 8 jaar.
• van eravacyline zijn er geen gegevens bekend over het gebruik bij kinderen < 18 jaar.

Het Kinderformularium 6 geeft voor doxycycline, naast doseringen voor de geregistreerde indicaties voor kinderen zoals genoemd in de geneesmiddeltekst, ook een dosering voor de offlabel toepassing bij infecties bij cystische fibrose bij kinderen vanaf 8 jaar. Voor minocycline geeft het Kinderformularium de doseringen voor de geregistreerde indicaties (bacteriële infecties, ernstige acne vulgaris), en voor tetracycline alleen voor de (geregistreerde) indicatie bacteriële infecties.

Kosten

Vergelijken

tetracyclinen vergelijken met een andere geneesmiddelgroep.

Zie ook

Indicaties

• acne vulgaris
• acute faryngotonsillitis
• acute rinosinusitis
• aften
• bacteriële huidinfecties
• community-acquired pneumonie (CAP)
• malaria
• otitis media acuta
• rosacea
• seksueel overdraagbare aandoeningen
• urineweginfectie met weefselinvasie (pyelonefritis, acute prostatitis)

Bronnen

1. 1 Brunton LL, et al. (eds). Goodman and Gilman’s The pharmacological basis of therapeutics. 13th ed. New York: McGraw-Hill, 2017.
2. 2 Aronson JK, et al. (eds). Meyler's side effects of drugs. 16th ed. Amsterdam: Elsevier, 2016.
3. 3 Stichting Health Base. Geneesmiddelen bij levercirrose: Tetracyclines. Geraadpleegd februari 2023, via geneesmiddelenbijlevercirrose.nl.
4. 4 Lareb. Tetracyclinen bij infecties tijdens de zwangerschap. Geraadpleegd februari 2023, via lareb.nl.
5. 5 Lareb. Tetracyclinen bij infecties tijdens de borstvoedingsperiode. Geraadpleegd februari 2023, via lareb.nl.
6. 6 NKFK. Kinderformularium. Geraadpleegd februari 2023, via kinderformularium.nl.