methylfenidaat

Samenstelling

methylfenidaat vergelijken met een ander geneesmiddel.

Advies

De behandeling van ADHD bij kinderen bestaat uit niet-medicamenteuze maatregelen zoals voorlichting, opvoedingsadviezen en, indien gewenst, opvoedingsondersteuning. Bij duidelijke beperkingen in het functioneren is daarnaast gedragstherapeutische behandeling aangewezen. Als niet-medicamenteuze behandeling onvoldoende verbetering oplevert kan ter ondersteuning medicatie worden overwogen. Methylfenidaat is dan eerste keus. Bij onvoldoende effect of hinderlijke bijwerkingen komt atomoxetine of dexamfetamine in aanmerking.

Zie voor informatie over de behandeling van ADHD bij volwassenen de NVvP-richtlijn via richtlijnendatabase.nl.

Bij narcolepsie waarbij slaperigheid overdag op de voorgrond staat wordt modafinil geadviseerd. Wanneer kataplexie op de voorgrond staat is natriumoxybaat de eerste keuze. Pitolisant is zowel werkzaam op de slaperigheid overdag als op de kataplexie. Natriumoxybaat heeft een ander werkingsmechanisme dan pitolisant en modafinil en heeft daardoor ook een positieve invloed op de nachtelijke slaap. De keuze voor de best passende therapie voor de individuele patiënt, is aan de arts.

Methylfenidaat is tweede keus voor de indicatie narcolepsie waarbij slaperigheid overdag op de voorgrond staat.

• ZIN-rapport 2019 pitolisant icm methylfenidaat - narcolepsie met en zonder kataplexie

Indicaties

Kinderen > 6 jaar en adolescenten: ADHD (aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit), als onderdeel van een uitgebreid behandelprogramma (met inbegrip van psychologische, opvoedkundige en sociale maatregelen), indien orthopedagogie alleen onvoldoende blijkt te zijn. Beoordeel voor behandeling eerst grondig de ernst en chroniciteit van de klachten in relatie tot de leeftijd van het kind.

Tablet met gereguleerde afgifte en Medikinet CR: Volwassenen: ADHD (aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit), als onderdeel van een uitgebreid behandelprogramma, indien orthopedagogie alleen, onvoldoende blijkt te zijn. De diagnose dient middels een gestructureerd patiënteninterview vastgesteld te worden met daarbij de constatering van een matige tot ernstige functionele stoornis in ten minste twee settings (zoals het sociale, academische of beroepsfunctioneren), waarbij aanwezigheid in de kindertijd (retrospectief) vereist is. De behandeling mag niet begonnen worden als verificatie van ADHD in de kindertijd door derden onzeker is.

Verder alleen voor gewone tablet: narcolepsie.

Gerelateerde informatie

• ADHD bij kinderen

Doseringen

Preparaten met gereguleerde afgifte zijn niet onderling uitwisselbaar vanwege verschillen in kinetiek (zie ook de rubriek Eigenschappen).

Checklists (PDF-bestanden) voor voorafgaande en periodieke controles bij ADHD voor artsen zijn beschikbaar via methylphenidate-guide.eu. Deze checklists zijn opgesteld door een aantal fabrikanten van methylfenidaat.

Bij langdurige behandeling (> 12 maanden) het gebruik regelmatig (≥ 1×/jaar) evalueren door middel van proefperioden zonder medicatie. De behandeling mag niet voor onbepaalde tijd zijn; deze wordt meestal tijdens of na de puberteit gestaakt.

De behandeling staken als binnen een maand geen verbetering van de klachten optreedt na adequate aanpassing van de dosis.

Toediening

• De tablet met gereguleerde afgifte niet kauwen maar in zijn geheel innemen met vloeistof, met of zonder voedsel.
• De Equasym XL- en Medikinet CR- of methylfenidaat (mga)-capsules in het geheel met wat vloeistof innemen, of openen en de inhoud verdelen over een eetlepel zacht voedsel (zoals appelmoes of yoghurt) en daarna wat vloeistof drinken; de capsules of de inhoud niet kauwen of pletten. Moment van inname:
  • de Equasym XL- of methylfenidaat (mga)-capsule 's ochtends voor het ontbijt;
  • de Medikinet CR-capsule tijdens of na het ontbijt (én middageten bij volwassenen) en met voedsel, Medikinet CR- en methylfenidaat (mga)-capsule bij kinderen niet te laat in de ochtend innemen omdat dit slaapstoornissen kan veroorzaken.

Bijwerkingen

Zeer vaak (≥ 10%): slapeloosheid, nervositeit, hoofdpijn, hartkloppingen, verminderde eetlust, misselijkheid, droge mond.

Vaak (1-10%): nasofaryngitis, faryngolaryngeale pijn, bovensteluchtweginfectie, sinusitis, dyspneu, anorexia, gewichtsverlies, ernstige vertraging van gewichtstoename en lengtegroei bij langdurig gebruik bij kinderen, slaapstoornis, agressie, agitatie, prikkelbaarheid, rusteloosheid, angst, paniekaanval, stress, depressie, verminderd libido (alleen bij volwassenen gemeld), erectiestoornis, emotionele labiliteit, abnormaal gedrag, tics, tremor, stemmingswisselingen, (draai)duizeligheid, dyskinesie, bruxisme, paresthesie, psychomotorische hyperactiviteit, slaperigheid, veranderingen (meestal stijging) in bloeddruk en hartfrequentie, aritmie, tachycardie, hypertensie, maag-darmklachten (zoals buikpijn, dyspepsie, braken, diarree (deze klachten treden vooral in het begin op en kunnen worden verlicht door gelijktijdige inname met voedsel)), hoesten, keelpijn, kiespijn, verminderde visuele accommodatie, alopecia, huiduitslag, jeuk, urticaria, artralgie, koude extremiteiten, hyperhidrose, koorts, vermoeidheid, asthenie, dorst, verhoogd ALAT.

Soms (0,1-1%): overgevoeligheidsreacties als angio-oedeem, anafylactische reacties en andere huidafwijkingen, psychotische stoornissen, suïcidale gedachten, hallucinaties, hypervigilantie, toename van bestaande tics en het syndroom van Gilles de la Tourette, acathisie, sufheid, lethargie, tremor, wazig zien, droge ogen, pijn op de borst, opvliegers, obstipatie, gastro-enteritis, stijging van leverenzymwaarden, spierpijn, spiertrekkingen, spierspanning, hematurie, hartruis.

Zelden (0,01-0,1%): manie, libidostoornis, desoriëntatie, angina pectoris, visusstoornis, diplopie, gynaecomastie, menstruatiestoornis.

Zeer zelden (< 0,01%): anemie, leukopenie, trombocytopenie, trombocytopenische purpura, suïcidaal gedrag, apathie, repetitief gedrag, abnormale gedachten, overconcentratie, convulsies (incl. grand-mal-convulsies), choreoathetotische bewegingen, neuroleptisch maligne syndroom, hartstilstand, myocardinfarct, cerebrale arteriitis en/of occlusie, Raynaudfenomeen, acuut leverfalen, hepatische coma, exfoliatieve dermatitis, erythema multiforme, erythema fixatum, spierkrampen, plotselinge cardiale dood, verhoogde alkalische fosfatase, verhoogde bilirubinewaarde.

Verder zijn gemeld: priapisme, pancytopenie, gevallen van misbruik en verslaving (vaker bij vormen met directe afgifte), logorroe, spanning, cerebrovasculaire stoornissen (vasculitis, CVA), afasie, migraine, dysfemie. wanen, verwardheid, polyfrasie, mydriase, oculaire hypertensie, trismus, bradycardie, extrasystolen, hartklachten, plotseling overlijden, bloeduitstorting, droge huid, blozen, kokhalzen, borstklachten, incontinentie, griepachtig beeld, tinnitus, epistaxis, hyperpyrexie, stijging TSH.

• Informatie van Lareb over dit middel
• Meldformulier bijwerkingen

Interacties

Toediening met, of kort na het gebruik van MAO-remmers is gecontra-indiceerd en kan leiden tot een hypertensieve crisis. Deze reactie kan tot 14 dagen na de laatste gift van een irreversibele MAO-remmer en 24 uur na de laatste gift van een reversibele MAO-remmer optreden.

Alcohol kan de centrale bijwerkingen verergeren en wordt afgeraden. Bij bijzonder hoge alcoholconcentratie kan het kinetische profiel van tabletten met gereguleerde afgifte veranderen in de richting van meer directe afgifte.

Bij gelijktijdig gebruik met serotonerge middelen kan het serotoninesyndroom ontstaan. Staak methylfenidaat zo snel mogelijk bij het vermoeden op een serotoninesyndroom (tachycardie, bloeddrukschommelingen, hyperthermie, agitatie, hallucinaties, coma, hyperreflexie, incoördinatie, rigiditeit, misselijkheid, braken, diarree.)

Bepaalde geneesmiddelen (zoals acetazolamide, thiazide-diuretica en natriumwaterstofcarbonaat) kunnen, evenals een vegetarische voeding, de urine alkalisch maken en zo de uitscheiding vertragen.

Wees terughoudend bij gelijktijdig gebruik van halothaan en verwante anesthetica wegens plotselinge bloeddrukverhoging en de kans op aritmieën.

De werking van antihypertensiva, guanidinederivaten en methyldopa kan worden verminderd.

Sympathicomimetica en vermoedelijk ook tricyclische antidepressiva kunnen het bloeddrukverhogend effect van amfetaminen potentiëren.

Antipsychotica kunnen de meeste centraal stimulerende effecten tegengaan.

De stofwisseling van vitamine K-antagonisten, anti-epileptica (fenobarbital, fenytoïne, primidon), fenylbutazon en tricyclische antidepressiva kan worden geremd; dosisverlaging kan nodig zijn.

Medikinet CR niet gelijktijdig met antacida, H₂-receptorblokkerende middelen of protonpompremmers toedienen omdat dit de afgifte van methylfenidaat versnelt.

Ernstige bijwerkingen, waaronder plotseling overlijden, zijn gemeld bij gelijktijdig gebruik met clonidine.

Zwangerschap

Teratogenese: Bij de mens, weinig gegevens voor het 2^e en 3^e trimester. Bij dieren aanwijzingen voor schadelijkheid bij hoge doseringen.

Farmacologisch effect: Eén onderzoek laat een licht verhoogd risico op hartafwijkingen in het 1^e trimester zien, waarvan onduidelijk is of deze afwijkingen echt veroorzaakt worden door methylfenidaat. Neonatale cardiorespiratoire toxiciteit, met name foetale tachycardie en ademnood zijn gemeld. Het gebruik tot aan de bevalling kan leiden tot onthoudingsverschijnselen bij de zuigeling. Bij recreatief gebruik van grotere hoeveelheden amfetamine wordt meer vroeggeboorte en een lager geboortegewicht gezien.

Advies: Kan in het 1^e trimester waarschijnlijk veilig worden gebruikt. Gebruik ontraden in het 2^e en 3^e trimester.

Overige: Bij gebruik in het 1^e trimester kan het raadzaam zijn het hart te controleren met een echo.

Vruchtbaarheid: Tot nu toe lijkt methylfenidaat geen negatieve invloed te hebben op de kwaliteit van het sperma.

• Informatie van Lareb over dit middel bij zwangerschap

Lactatie

Overgang in de moedermelk: Ja, in geringe mate.

Farmacologisch effect: Er zijn geen nadelige effecten bij de zuigeling gezien na gebruik als geneesmiddel door de moeder. Omdat er weinig onderzoek beschikbaar is, is het moeilijk in te schatten of deze middelen gecombineerd kunnen worden met de borstvoeding.

Advies: Het gebruik van dit geneesmiddel of het geven van borstvoeding ontraden.

Overige: Controleer bij gebruik de zuigeling op rusteloosheid, slapeloosheid, verminderde eetlust en een verminderde groei.

• Informatie van Lareb over dit middel bij lactatie

Contra-indicaties

Cardiovasculaire aandoeningen, zoals ernstige hypertensie, hartfalen, arteriële occlusieve ziekte, potentieel levensbedreigende aritmieën, angina pectoris, hemodynamische significante congenitale hartziekte, cardiomyopathie, myocardinfarct en kanalopathie.

Cerebrovasculaire aandoeningen, cerebraal aneurysma, vasculaire afwijkingen zoals vasculitis en beroerte.

(Voorgeschiedenis van) anorexia, psychotische symptomen, ernstige depressie, suïcidale neigingen, manie, ernstige stemmingsstoornis, schizofrenie of psychopathische/borderline persoonlijkheidsstoornis. (Voorgeschiedenis van) ernstige type 1 bipolaire stoornis die niet goed onder controle is.

Tevens: hyperthyroïdie of thyrotoxicose, glaucoom, feochromocytoom.

Voor Medikinet CR: an-aciditeit van de maag met pH > 5,5.

Voor meer contra-indicaties zie de rubriek Interacties.

Waarschuwingen en voorzorgen

De behandeling moet plaatsvinden onder toezicht van een arts met als aandachtsgebied gedragsstoornissen bij kinderen, adolescenten of volwassenen.

Na gebruik langer dan 1 jaar de behandeling jaarlijks onderbreken (bij kinderen bij voorkeur tijdens schoolvakanties) om na te gaan of voorzetting van de behandeling nog nodig is. Behandeling wordt gewoonlijk tijdens of na de puberteit gestaakt.

Controles

Vóór aanvang van de behandeling is aangewezen: registratie van lengte (bij kinderen) en gewicht op de groeikaart en een beoordeling van de cardiovasculaire status (inclusief meten van bloeddruk en hartfrequentie en uitvragen van familie-anamnese op plotseling cardiaal/onverklaard overlijden, ventriculaire aritmie en psychische stoornissen). Bij volwassenen voorafgaand aan de behandeling zo nodig een cardioloog consulteren.

Tijdens de behandeling de eetlust en groei bij kinderen (lengte en gewicht) of het gewicht bij volwassenen, de psychische gesteldheid (bv. controle op tics, agressief gedrag, suïcidaal gedrag, angst, agitatie, depressie, psychose, manie, wanen, ontwenningsverschijnselen, dwangstoornis) bloeddruk en de hartfrequentie minimaal eens per 6 maanden controleren en na elke dosisaanpassing.

Verder is controle aangewezen wegens het risico van misbruik en gebruik voor ontspanning.

Staken of onderbreken

Staak de behandeling of verlaag de dosering als de symptomen juist paradoxaal verergeren.

Staak de behandeling bij herhaaldelijk meten van tachycardie, aritmie of verhoogde systolische bloeddruk (> 95^e percentiel).

Staak de behandeling bij ontwikkeling van symptomen van hartziekte, zoals palpitaties, pijn op de borst na inspanning, onverklaarde syncope, dyspneu; directe cardiale evaluatie is aangewezen. Niet gebruiken bij cardiovasculaire aandoeningen, tenzij hierover cardiaal advies van de kinderarts of cardioloog is verkregen.

Staak de behandeling bij tekenen van cerebrale vasculitis, zoals ernstige hoofdpijn, doof gevoel, zwakte, paralyse, coördinatiestoornis, geheugenstoornis, stoornis van zicht, spraak of taal.

Onderbreek de behandeling bij vermoeden van groeivertraging.

Staak de behandeling bij ontstaan of verergeren van epileptische insulten.

Methylfenidaat kan bij psychotische patiënten de gedrags- en denkstoornissen verergeren. Bij optreden van ongewenste gedragsverandering aanpassing van de behandeling overwegen: dosisverandering of onderbreking van de behandeling.

Staken kan aangewezen zijn bij ontstaan of verergeren van een psychische stoornis en suïcidale neigingen.

Staken kan aangewezen zijn bij leukopenie, anemie en andere hematologische veranderingen (bv. die een indicatie zijn voor ernstige nier- of leveraandoeningen)

Na staken is zorgvuldig toezicht nodig, omdat de behandeling een depressie of chronische hyperactiviteit kan maskeren.

Methylfenidaat mag op de dag van een (geplande) operatie niet worden gebruikt, omdat een plotselinge stijging van bloeddruk en hartslag op kan treden.

Overige waarschuwingen

Volwassenen hebben meer kans op het krijgen van cardiovasculaire afwijkingen dan kinderen, bijvoorbeeld ernstige structurele hartafwijkingen, cardiomyopathie, hartritmestoornis, coronaire hartziekte of andere ernstige hartafwijkingen. Plotseling overlijden, beroerte en myocardinfarct zijn gemeld bij volwassenen die stimulantia gebruiken in de gebruikelijke dosering voor ADHD.

Wees extra voorzichtig bij patiënten met een toegenomen kans op een bipolaire stoornis; zie ook de rubriek Contra-indicaties.

Chronisch misbruik kan leiden tot gewenning en afhankelijkheid met een verschillende mate van abnormaal gedrag.

Dit middel kan acuut glaucoom veroorzaken doordat mydriase de oogdruk verhoogt.

Wees voorzichtig bij comorbiditeit zoals EEG-afwijkingen of epilepsie, geneesmiddelen- of alcoholafhankelijkheid, of risicofactoren daarvoor, en bij onderliggende medische aandoeningen waarbij een stijging van bloeddruk of hartfrequentie gevaar op kan leveren.

Methylfenidaat kan een laboratoriumtest op amfetaminen een fout-positieve uitslag geven, met name bij een immunoassay-screeningstest. Een atleet moet zich bewust zijn van een mogelijk positieve reactie van een anti-dopingtest.

Concerta en Kinecteen: het niet-resorbeerbare omhulsel van deze tabletten kan in de feces teruggevonden worden, daarom niet gebruiken bij een ernstige vernauwing van het maag-darmstelsel, bij dysfagie of bij ernstige slikproblemen.

Onderzoeksgegevens

• Gebruik bij kinderen < 6 jaar en bij ouderen (> 65 jaar) is niet aanbevolen, omdat bij deze leeftijdsgroep de veiligheid en werkzaamheid niet zijn vastgesteld.
• Er is geen ervaring opgedaan bij patiënten met nier- of leverinsufficiëntie. De gevolgen voor veiligheid en werkzaamheid op de lange termijn zijn onvolledig bekend.

Dit middel kan invloed hebben op de rijvaardigheid en het vermogen om machines te bedienen. Raadpleeg ‘Rij Veilig met Medicijnen’ van het IVM.

• Rij Veilig met Medicijnen

Overdosering

Zie voor symptomen en behandeling vergiftigingen.info.

Eigenschappen

Methylfenidaat heeft een stimulerende werking op het centrale zenuwstelsel. Het is een indirect werkend sympathicomimeticum en lijkt in farmacologische eigenschappen op de amfetaminen. Het werkingsmechanisme is niet helemaal bekend. Verondersteld wordt dat methylfenidaat de heropname van noradrenaline en dopamine in het presynaptische neuron blokkeert en daardoor de afgifte van de neurotransmitters in de extraneuronale ruimte vergroot. Het mechanisme van mentale en gedragsgebonden effecten is nog niet volledig opgehelderd; er is ook geen overtuigend bewijs waaruit een verband blijkt tussen deze neuronale effecten en de toestand van het centrale zenuwstelsel. Het preparaat valt onder de bepalingen van de Opiumwet in zijn volle omvang. Werkingsduur: gewone tablet 3–5 uur; Concerta en Kinecteen 12 uur; Medikinet CR en Equasym XL 8 uur.

Kinetische gegevens

Groepsinformatie

methylfenidaat hoort bij de groep amfetaminen.

• dexamfetamine (N06BA02) Vergelijk
• lisdexamfetamine (N06BA12) Vergelijk

• methylfenidaat vergelijken met een ander geneesmiddel.
• Vergelijk de kosten van bovenstaande middelen onderling.

Kosten

Zie ook

Geneesmiddelgroep

• amfetaminen

Indicaties

• ADHD bij kinderen

Externe links

• Officiële productinformatie CBG/EMA
• Medicijnkosten.nl
• GIPdatabank
• Geneesmiddelinformatie voor patiënten
• Kinderformularium (NKFK)