retinoïden, systemisch

Werking

Werkingsmechanisme

Retinoïden zijn synthetische derivaten van vitamine A (retinol) die hun werking uitoefenen door het selectief binden en activeren van twee typen intracellulair gelegen retinoïdreceptoren, de retinoïnezuurreceptoren (RAR's) en de retinoïd-X-receptoren (RXR's) en hun subtypen α, β en γ. Na activering fungeren deze receptoren als transcriptiefactoren die de expressie reguleren van genen die betrokken zijn bij celdifferentiatie en –proliferatie in normale en neoplastische cellen.

Bij psoriasis, offlabel bij hyperkeratotisch contacteczeem handen (acitretine)

• werkingsmechanisme is nog grotendeels onbekend;
• mogelijk activeert het zowel RAR- als RXR-receptoren;
• werkt antiproliferatief, resulterend in normale differentiatie van keratinocyten en normalisatie van het epitheel 1;
• werkt immunomodulatoir en anti-inflammatoir in de dermis 1.

Bij handeczeem (alitretinoïne)

• werkingsmechanisme is nog grotendeels onbekend;
• bindt zowel aan RAR- en RXR-receptoren;
• werkt antiproliferatief, resulterend in normale differentiatie van keratinocyten en normalisatie van het epitheel 1;
• werkt immunomodulatoir en anti-inflammatoir in de dermis 1.

Bij cutaan T-cellymfoom (bexaroteen)

• activeert RXR-receptoren subtype α, β en γ;
• exacte werkingsmechanisme is nog onbekend.

Bij acne vulgaris (isotretinoïne)

• remt de overmatige verhoorning van het epitheel van de talgklieruitvoergang. Hierdoor vermindert de uitstoting van hoorncellen in deze gang en verstopping door keratine en overmatige talg;
• remt de proliferatie van talgproducerende cellen;
• werkt anti-inflammatoir in de dermis.

Bij acute promyelocytaire leukemie (tretinoïne)

• werkingsmechanisme is nog niet geheel bekend;
• activeert mogelijk RAR-receptoren.

Effect

Bij psoriasis (acitretine)

• vermindering van het aantal en de grootte van epidermale cellen en zo de dikte van de epidermis;
• afname van versterkte huidschilfering.

Bij handeczeem (alitretinoïne), hyperkeratotisch contacteczeem handen (acitretine, offlabel)

• vermindering van het aantal en de grootte van epidermale cellen en zo de dikte van de epidermis;
• afname van versterkte huidschilfering;
• afname ontstekingsverschijnselen (o.a. jeuk, erytheem, oedeem).

Bij cutaan T-cellymfoom (bexaroteen)

• remt groei tumorcellen van hematopoëtische en squameuze oorsprong (vitro).

Bij acne vulgaris (isotretinoïne)

• afname vorming comedonen;
• vermindering van de talgafscheiding; en daarmee een afname van de bacteriële kolonisatie met Cutibacterium acnes (voorheen Propionibacterium acnes) in de talgklieruitgang;
• vermindering van ontstekingsverschijnselen.

Bij acute promyelocytaire leukemie (tretinoïne)

• remt de proliferatie en induceert de differentiatie van promyelocytische blasten.

Typerende bijwerkingen

Teratogeniteit: alle systemische retinoïden zijn absoluut gecontra-indiceerd bij zwangerschap.

Relatief frequent

• droge huid en slijmvliezen (van ogen, neus en mond), mucositis, cheilitis, conjunctivitis, blefaritis;
• retinoïde eczeem: erytheem, jeuk en exfoliatie;
• alopecia;
• hoofdpijn;
• artralgie, myalgie;
• botpijn (bexaroteen, tretinoïne);
• hypothyroïdie (bexaroteen);
• bloedbeeldafwijkingen (o.a. anemie), hyperlipidemie.

Minder frequent

• fotosensibilisatie;
• benigne intracraniële hypertensie;
• psychotische symptomen, angst, depressie;
• botafwijkingen (zoals vroegtijdige sluiting van epifysen, hyperostose en calcificatie van pezen en ligamenten);
• verhoogde waarden transaminasen.

Kosten

Zie ook

Indicaties

• acne vulgaris
• contacteczeem
• psoriasis
• rosacea